§19. Тірі организмдегі қоректік заттар тасымалынының маңызы
Зат тасымалдану
  • Амебадағы пассивті тасымалдану
    • Амеба қозғалғанда цитоплазма бір бөлігінен екінші бөлігіне қарай құйылады (цитоплазмалық ағым).
    • Бұл процесте қоректік заттар, органоидтар және басқа да молекулалар жасуша ішінде барлық бағытқа таралады.
    • Энергия жұмсалмайды, яғни бұл пассивті тасымалдану түріне жатады.
  • Өсімдіктердегі пассивті тасымалдану
    • Өсімдіктерде судың және минералды заттардың тамырдан жапырақтарға дейінгі қозғалуы кейде капиллярлық әсер, осмос және судың транспирациясы сияқты пассивті процестер арқылы жүреді.
    • Бұл процесте энергия жұмсалмайды.
  • Амебадағы белсенді тасымалдану
    • Кейбір жағдайларда амеба цитоплазмасында заттарды тасымалдау үшін энергия (АТФ) жұмсайды.
    • Белсенді тасымалдану жасуша мембранасы арқылы молекулаларды концентрация градиентіне қарсы өткізу кезінде қажет болады.
  • Өсімдіктердегі белсенді тасымалдану

    Флоэма арқылы фотосинтез өнімдерін (мысалы, қанттарды) тасымалдану кезінде энергия жұмсалады.

    • Бұл процесте қант молекулалары қысымы жоғары аймақтан қысымы төмен аймаққа бағытталады және энергия шығынын қажет етеді
Зат тасымалы және эволюциялық даму
Бастапқы кезең (теңізде)
Алғашқы организмдер теңізде өмір сүрді, заттар жасушаға тікелей диффузия арқылы өтті
Көпжасушалылардың пайда болуы
  • Денесі күрделенген организмдерде барлық жасушалар сыртқы ортамен байланыса алмады.
  • Организм ішіндегі сұйықтық “ішкі суқұбырға” айналды.
Қанайналым жүйесінің дамуы
Эволюция барысында ішкі сұйықтық қанға айналды.
Қан қоректік заттарды, газдарды тасымалдап, гомеостазды сақтайды
Өсімдіктердегі зат тасымалы
Арнайы өткізгіш ұлпалар (ксилема, флоэма) дамыды.
Су, минералдар және органикалық заттар бүкіл өсімдікке таралады
Өсімдіктердегі жоғарғы ағыс пен төменгі ағыс
судың және қоректік заттардың өсімдік ішінде қозғалу бағыттары
Жоғарғы ағыс
Бұл тамырдан жапыраққа қарай судың және минералдардың қозғалысы.

Қалай жүреді? Тамыр арқылы сіңген су сабақтағы ксилема түтіктерімен жоғары көтеріледі. Бұл процесте тамыр қысымы және жапырақтағы судың булануы (транспирация) маңызды рөл атқарады.

Мысал: жазда күн ыстық кезде ағаш жапырақтарынан су тамшылары байқалады – бұл жоғарғы ағыстың жұмыс істеп тұрғанының белгісі
Төменгі ағыс
Бұл жапырақтан тамырға қарай органикалық заттардың (негізінен қанттар) қозғалысы.

Қалай жүреді? Жапырақта фотосинтез кезінде түзілген қанттар сүзгілі түтікшелер (флоэма) арқылы өсімдіктің барлық мүшелеріне таралады. Бұл процеске энергия (АТФ) жұмсалады.

Мысал: күзде ағаш жапырақтарындағы қанттар тамырға жиналады, бұл тамырда қыс бойы қорек сақтауға мүмкіндік береді.

  1. Су мен минералдар __________ арқылы тасымалданады.
  2. Органикалық заттар __________ арқылы таралады.
  3. Жапырақта судың булануы __________ ағысты қамтамасыз етеді.
  4. Төменгі ағыста __________ өнімдері өсімдіктің барлық мүшелеріне жеткізіледі.
Артық терминді табыңыз
    • Ксилема
    • Флоэма
    • Жоғарғы ағыс
    • Фотосинтез
    • Төменгі ағыс
    • Жоғарғы ағыс
    • Булану
    • Тамыр қысымы
    • Оттек
    • Сахароза
    • Минералды тұздар
    • Көмірқышқыл газы
Сөйлемдерді жалғастырыңыз
  • Логикалық тізбек құрыңыз: Тамыр → Флоэма → Жапырақ → Ксилема → Басқа мүшелер
    Жауабы: Тамыр → Ксилема → Жапырақ → Флоэма → Басқа мүшелер
  • Иә/жоқ:
    Ксилема арқылы органикалық заттар тасымалданады.
    Жапырақтағы булану жоғарғы ағысқа әсер етеді.
    Жоқ, иә.
  • “Егер өсімдікте ксилема зақымданса не болады?” тақырыбына 3 сөйлеммен болжам жазыңыз.
  • Қатені табыңыз: Флоэма арқылы су және минералды тұздар тамырдан жапыраққа көтеріледі, ал ксилема органикалық заттарды төмен тасымалдайды”
    Флоэма емес, ксилема арқылы су көтеріледі; ксилема емес, флоэма органикалық заттарды тасымалдайды
Made on
Tilda