30-Тақырып: Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелерінің құрылысы
Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелерінің құрылысы мен қызметі айтарлықтай өзгеше, себебі олар әртүрлі орталарда тіршілік етуге бейімделген
Омыртқасыз жануарлардың тыныс алу жүйесі
Омыртқасыз жануарлар тобына әртүрлі орталарда тіршілік ететін қарапайым жануарлар жатады. Сондықтан олардың тыныс алу мүшелері де әртүрлі болады.Тері арқылы тыныс алу
- Көптеген буылтық құрттар (мысалы, шұбалшаң) тері арқылы тыныс алады. Олардың терісі ылғал болып, оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын сыртқа шығару үшін бейімделген.
- Су омыртқасыздарының (мысалы, шаянтәрізділер, кейбір моллюскалар) желбезектері болады. Желбезектер арқылы олар судан оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын сыртқа шығарады. Желбезектер жұқа және кеңейтілген болып келеді, бұл газ алмасуды жеңілдетеді.
- Жәндіктерде (мысалы, шегірткелер мен қоңыздар) трахея деп аталатын тыныс алу жүйесі бар. Трахеялар — дене бойына таралған көптеген түтікшелерден тұратын тыныс алу мүшелері. Трахеялар сыртқы ортадан оттегіні алып, жасушаларға жеткізеді. Бұл жүйеде жәндіктерде өкпе немесе желбезек болмайды, газ алмасу трахеялар арқылы тікелей жүреді.
Омыртқалы жануарлар тобының тыныс алу жүйесі күрделірек. Олар су мен құрлықта тіршілік етуге бейімделген және көпшілігінде арнайы тыныс алу мүшелері бар.
- Балықтар (желбезектер)
- Балықтар су ортасында тіршілік етеді, сондықтан оларда желбезек арқылы тыныс алу дамыған. Су балықтың ауызынан кіріп, желбезек арқылы өтеді, осы уақытта желбезектер оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын сыртқа шығарады. Желбезек құрылысы балықтың тиімді тыныс алуына мүмкіндік береді.
- Құрлық омыртқалылары (өкпе)
- Құрлықта өмір сүретін омыртқалы жануарларда (қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер) өкпе арқылы тыныс алу жүйесі дамыған.
- Қосмекенділерде (мысалы, бақаларда) тыныс алу екі түрде жүреді: олар ауамен тыныс алған кезде өкпені пайдаланады және суда тері арқылы газ алмасуды жүзеге асырады.
- Бауырымен жорғалаушылардың өкпесі күрделірек, олар толық құрлықта өмір сүруге бейімделген.
- Құстарда тыныс алу өте тиімді, оларда ауа қапшықтары бар, бұл олардың көп мөлшерде оттегі сіңіруіне мүмкіндік береді, әсіресе ұшу кезінде.
- Сүтқоректілерде өкпе күрделі көп камералы құрылымға ие, ол газ алмасуды барынша тиімді етеді. Адамдар да сүтқоректілерге жатады және өкпе арқылы тыныс алады.
Үлгі бойынша ақыл картасын жасаңыз
