Тақырып: §34. Өсімдік бөлінділерінің ерекшеліктері
Өсімдіктер белсенді және енжар түрде көп мөлшерде органикалық және минералды заттарды бөліп шығарады. Жапырақтар оттек, көмірқышқыл газын, эфир майын бөледі, суды буландырады. Сор топырақта өсетін кейбір өсімдіктер (жыңғыл, кермек) жапырақтарындағы ерекше "бездеуіш" (железки) түктері арқылы ерітінді түріндегі артық тұздарды бөліп шығаруға қабілетті болады.
Тамыр бөліндісі өсімдік тамырларымен сыртқы ортаға органиқалық және минералды заттар шығарылады . Организмдегі артық суды өсімдіктер жапырақтары арқылы шығарады. Бұл процесс гуттация деп аталады .
Бұл заттардың физиологиялық рөлі болмағанмен, оларды мүлдем керексіз деуге болмайды. Көбінің айтарлықтай биологиялық маңызы бар. Мысалы, эфир майлары өсімдіктерді, жануарларды еліктіретін немесе үркітетін иістермен қамтамасыз етеді, шайырды жарақаттарға жағу үшін, сонымен қатар организмді бұзылудан қорғау (әсіресе шайырға бай қылқанжапыракты өсімдіктерде) үшін пайдаланады .
8-зертханалық жұмыс
Өсімдіктердің тыныс алу ерекшелік терін өскіндер мысалында зерттеу
Жұмыс мақсаты: тұқым өнуі кезінде не бөліп шығаратынын айкындау.
Құрал-жабдықтар: құрғак тұкым салынған бөтелке, өне бастаған тұкымы бар бөтелке, шырпы, жінішке ағаш таяқша.
Жұмыс барысы:
1. Түссіз шыныдан жасалған 2 бөтелке аламыз. Онын біреуіне бидай, сұлы, асбұршақ т.б. өсімдіктердің 30 шакты құрғақ тұкымдарын саламыз. Екінші бөтелкеге сол өсімдіктердін сондай мелшердегі өнген тұқымдарын саламыз. Бөтелкенің екеуін де тығынмен қатты жауып, каранғы, жылы жерге коямыз.
2. Ертесіне тұкымдар салынған бөтелкелердегі ауанын кұрамы өзгерді ме жок па соны тексереміз. Ол үшін жанып тұрған шырпыны ағаш таяқшаға бекітіп, кұрғақ тұкымдар салынған бөтелкеге кіргізгенде шырпы зерттеулеріне қорытынды жасандар.
3. Өнген тұқымдар салынған келесі бөтелкеге жанып тұрған шырпыны тереңірек, бөтелкенің түбіне дейін енгізгенде шырпы зерттеулеріне корытынды жасаңдар.
4. Тұқым күндіз де, түнде де тыныс алады. Егер ішінде өнген тұкымдар салынган бөтелкені жан-жағынан мақтамен, киізбен жақсылап жауып, онын ішіне термометр салсақ, температуранын оңай байқауға болады. Тұкым тыныс алғанда бөлінетін жылу оларды жылытады. Өне бастаған дымқыл тұқымдар құрғақ тұкымдарға карағанда белсенді түрде тыныс алады. Қалын етіп үйіп тастаған дымқыл тұқымдар өніп, тез арада қызады. Ондай тұқымдардың ұрықтары артық жылудан өліп қалады, ал тұкымдар өнгіштігін жояды. Мұндай жағдайды болдырмау үшін тұкымдарды тек құрғақ күйінде жинап, жақсы желдетілетін, кұрғак бөлмелерде сактайды. Тұқымдарға ауа үнемі жеткілікті болуы тиіс. Құрғақ тұқымдар өнген тұқымдарға карағанда баяу тыныс алғанмен де, олар ауаны қажет етеді. Тұқым сақталатын заманауи ғимараттарда (элеваторларда) осы жағдайлар ескерілген.
1. Тұқымның тыныс алатынын қалай дәлелдеуге болады?
2. Тұқымның тыныс алуы кезінде ауаның құрамы қалай өзгереді?
3. Тұқым тыныс алуы кезінде жылу бөліп шығаратынын дәлелдеуге бола ма?
4. Дымқыл тұқымдар неге қызып кетеді?
5. Тұқымдарды сақтау үшін қандай жағдайлар қажет?
Өсімдіктердің тыныс алу ерекшелік терін өскіндер мысалында зерттеу
Жұмыс мақсаты: тұқым өнуі кезінде не бөліп шығаратынын айкындау.
Құрал-жабдықтар: құрғак тұкым салынған бөтелке, өне бастаған тұкымы бар бөтелке, шырпы, жінішке ағаш таяқша.
Жұмыс барысы:
1. Түссіз шыныдан жасалған 2 бөтелке аламыз. Онын біреуіне бидай, сұлы, асбұршақ т.б. өсімдіктердің 30 шакты құрғақ тұкымдарын саламыз. Екінші бөтелкеге сол өсімдіктердін сондай мелшердегі өнген тұқымдарын саламыз. Бөтелкенің екеуін де тығынмен қатты жауып, каранғы, жылы жерге коямыз.
2. Ертесіне тұкымдар салынған бөтелкелердегі ауанын кұрамы өзгерді ме жок па соны тексереміз. Ол үшін жанып тұрған шырпыны ағаш таяқшаға бекітіп, кұрғақ тұкымдар салынған бөтелкеге кіргізгенде шырпы зерттеулеріне қорытынды жасандар.
3. Өнген тұқымдар салынған келесі бөтелкеге жанып тұрған шырпыны тереңірек, бөтелкенің түбіне дейін енгізгенде шырпы зерттеулеріне корытынды жасаңдар.
4. Тұқым күндіз де, түнде де тыныс алады. Егер ішінде өнген тұкымдар салынган бөтелкені жан-жағынан мақтамен, киізбен жақсылап жауып, онын ішіне термометр салсақ, температуранын оңай байқауға болады. Тұкым тыныс алғанда бөлінетін жылу оларды жылытады. Өне бастаған дымқыл тұқымдар құрғақ тұкымдарға карағанда белсенді түрде тыныс алады. Қалын етіп үйіп тастаған дымқыл тұқымдар өніп, тез арада қызады. Ондай тұқымдардың ұрықтары артық жылудан өліп қалады, ал тұкымдар өнгіштігін жояды. Мұндай жағдайды болдырмау үшін тұкымдарды тек құрғақ күйінде жинап, жақсы желдетілетін, кұрғак бөлмелерде сактайды. Тұқымдарға ауа үнемі жеткілікті болуы тиіс. Құрғақ тұқымдар өнген тұқымдарға карағанда баяу тыныс алғанмен де, олар ауаны қажет етеді. Тұқым сақталатын заманауи ғимараттарда (элеваторларда) осы жағдайлар ескерілген.
1. Тұқымның тыныс алатынын қалай дәлелдеуге болады?
2. Тұқымның тыныс алуы кезінде ауаның құрамы қалай өзгереді?
3. Тұқым тыныс алуы кезінде жылу бөліп шығаратынын дәлелдеуге бола ма?
4. Дымқыл тұқымдар неге қызып кетеді?
5. Тұқымдарды сақтау үшін қандай жағдайлар қажет?
Үйге тапсырма:
Өсімдіктердегі соңғы өнімдерін табиғаттағы және күнделікті тұрмыс жағдайындағы маңызын түсіндіру.
Өсімдіктердегі соңғы өнімдерін табиғаттағы және күнделікті тұрмыс жағдайындағы маңызын түсіндіру.
