§ 43. Орталық жүйке жүйесі бөлімдерінің құрылысы мен қызметі. Жұлын

Жұлын деген не?
Жұлын омыртқа жотасының өзегінде орналасқан . Ол сопақша мидан басталады, ұзындығы 42-45 см, салмағы 35-39 г, диаметрі шамамен 1 см, ақ цилиндр тәрізді болады. Жұлынның алдыңғы және артқы жақтарында оны оң және сол жақ бөлікке бөлетін ұзынша жүлгелер орналасқан. Көлденең кесіндісінен жүлгелерді ғана емес, оның ортасымен жұлынның ұзына бойына созылып жаткан жіңішке орталық өзекті көруге болады. Ол жұлын сұйықтығына толы. Жұлын ақ және сұр заттан тұрады.


Жұлын 31 сегменттен тұрады. Әрбір сегменттен аралас жүйкені кұрайтын, алдыңғы және артқы екі түбірден басталатын жұп аралас жұлын жүйкелер шығады. Алдыңғы түбірлерді қозғалтқыш талшықтар ал артқы түбірлерді сезімтал талшықтар кұрайды. Артқы түбірлерде сезімтал нейрон денелерінен құралған төмпешіктер жүйке түйіндері болады. Жұлын жүйкелері дененің сәйкес бұлшықеттері мен мүшелеріне бағытталған.
Жұлынның негізгі қызметтері
Рефлекстік

Жұлын рефлекстерді жүзеге асырады, яғни сыртқы тітіркендіргіштерге жауап ретінде жылдам реакция береді.

Мысал: Егер сен ыстық үтікке қолыңды тигізіп алсаң, қолыңды бірден тартып аласың. Бұл қозғалысты жұлын басқарғандықтан, миға жеткенше күтіп тұрмайсың – осылайша ағзаңды күйіп қалудан қорғайсың.

Өткізгіштік
Жұлын мидан бұлшықеттер мен ағзаларға (төмен қарай) және керісінше (жоғары қарай) жүйке импульстарын өткізеді.
Мысал: Егер сен жүгіргің келсе, миың жұлын арқылы аяқ бұлшықеттеріне сигнал жібереді, және олар қажетті қозғалысты жасайды. Кері байланыс ретінде бұлшықеттердің жағдайы туралы ақпарат миға қайта оралады.
Тапсырма
  • «Жұлынның қызметін зерттеу» (Тәжірибелік тапсырма)
    Бір оқушы көзі байлаулы күйде отырады.
    Екінші оқушы оның қолына түрлі заттар (мысалы, мұз, мақта, ыстық су құйылған бөтелке) тигізеді.
    Бірінші оқушы сезімдерін сипаттап, денесінің қалай жауап бергенін талдайды.
  • "Рефлекс жылдамдығы" (тәжірибелік жұмыс)
    Тапсырма:
    1. Оқушы сызғышты бас бармағы мен сұқ саусағының арасына 10 см биіктікте ұстайды.
    2. Басқа оқушы сызғышты кенеттен жібереді.
    3. Бірінші оқушы оны көзін жұмып тұрып ұстап көреді.
    4. Оқушылар сызғыштың қанша см-ден кейін ұсталғанын жазады.
    ➡ Қорытынды: Рефлекстер автоматты түрде жұмыс істейтінін дәлелдейді.
  • "Жүйке жолы" (сурет салу тапсырмасы)

    1. Оқушылар адам денесінің суретін салып, жұлынды және негізгі жүйке жолдарын белгілейді.
    2. Қолданатын түстер:
    • Көк – өткізгіштік жолдар.
    • Қызыл – рефлекстік реакциялар.
  • "Егер жұлын болмаса…" (шығармашылық тапсырма)

    • Оқушылар «Егер адамда жұлын болмаса, не болар еді?» деген сұраққа жауап ретінде шағын әңгіме немесе комикс жасайды
Made on
Tilda