§46. Ішкі мүшелер жұмысының жүйкелік реттелуі
Вегетативті жүйке жүйесінің іс-әрекеті еріксіз, санадан тыс түрде жүзеге асырылады және адам еркімен басқарылмайды. Адамның қалауы бойынша асқорытуды жылдамдатуға, жүрек жұмысын баяулатуға, тамырлар арнасын тарылту немесе кеңейту, тер бөлуді тоқтатуға және т.б. болмайды.
Симпатикалық бөлімнің алғашқы нейрондарының денесі жұлынды бойлай орналасқан және олар вегетативті ядролар түзеді. Ядролардан тарайтын талшықтар омыртқа жотасын бойлай, орталық жүйке жүйесінен тыс симпатикалық жүйке түйіндерін түзеді. Бұл түйіндерден талшықтар барлық ішкі мүшелерге, теріге, қантамырларына, тері бездеріне, сезім мүшелеріне таралады. Мүшелерге қозу ұзын өткізгіш жолдар арқылы өтеді .
БҮЙРЕКТІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Сонымен симпатикалық бөлім:
• қантамырларын тарылтуға байланысты қан қысымын реттеуге септігін тигізеді;
• көз қарашығының ұлғаюына әсер етеді: жылу беруді жоғарылатады;
жүректің жиырылу мөлшерін арттырады: асқорыту мүшелерінің әрекетін тежейді;
• қуыктың бірыңғай салалы бұлшықет ұлпасын босаңсытады.
• қантамырларын тарылтуға байланысты қан қысымын реттеуге септігін тигізеді;
• көз қарашығының ұлғаюына әсер етеді: жылу беруді жоғарылатады;
жүректің жиырылу мөлшерін арттырады: асқорыту мүшелерінің әрекетін тежейді;
• қуыктың бірыңғай салалы бұлшықет ұлпасын босаңсытады.
Функционалды сауаттылыққа арналған мәтін және тапсырмалар
Мәтін: Ішкі мүшелер жұмысының жүйкелік реттелуі
Адам ағзасындағы ішкі мүшелердің жұмысы жүйке жүйесінің ерекше бөлімі — вегетативті жүйке жүйесімен (ВЖЖ) реттеледі. Бұл жүйе екі негізгі тармақтан тұрады: симпатикалық және парасимпатикалық жүйелер.
Симпатикалық жүйе денені төтенше жағдайларда әрекет етуге дайындайды. Мысалы, стресс кезінде жүрек жиі соғып, қан қысымы көтеріледі, тыныс алу жиілейді. Сонымен қатар, ас қорыту процестері уақытша баяулайды.
Парасимпатикалық жүйе, керісінше, ағзаны тыныштық күйінде ұстап, ресурстарды қалпына келтіруге ықпал етеді. Бұл тармақ жүрек соғысын баяулатып, ас қорыту жүйесін белсенді етеді.
Вегетативті жүйке жүйесі автоматты түрде жұмыс істейді, яғни адамның еркіне бағынбайды. Оның орталықтары жұлын мен мидың әртүрлі бөліктерінде орналасқан. Осы жүйенің үйлесімді жұмысы ағзадағы тепе-теңдікті сақтайды.
Тапсырмалар:1. Мәтін бойынша сұрақтар:
- Вегетативті жүйке жүйесінің екі тармағы қалай аталады?
- Симпатикалық жүйенің ағзаға қандай әсерлері бар?
- Парасимпатикалық жүйе қандай процестерді белсенді етеді?
- Вегетативті жүйке жүйесі қандай деңгейде жұмыс істейді: саналы ма, әлде автоматты ма?
2. Жағдайды талдау:
Жағдай:
Азамат Қанат емтихан алдында қатты қобалжиды. Оның жүрегі жиі соғып, тынысы жиілеп, қолдары терлей бастады. Бұл қандай жүйке жүйесінің белсенділігімен байланысты? Неліктен?
Тапсырма:
Жағдайды талдап, симпатикалық және парасимпатикалық жүйелердің рөлін түсіндіріңіз.
