11-с. 20-тақырып
Биологиядағы басқару жүйесі. Басқару жүйесі ұғымы
Биологиялық процестерге басқару жүйесін қатаң қолдану көптеген физиологиялық механизмдердің компоненттерінің арасындағы функционалдық қарым-қатынасты терең түсінуге мүмкіндік береді.
- Кіруі: Жүйеге түсетін ақпарат немесе сигнал (мысалы, сыртқы ортаның өзгерісі, температураның көтерілуі).
- Детектор: Бұл құрылғы (рецептор) ақпаратты қабылдап, оны анықтайды (мысалы, дене температурасының көтерілуін сезетін рецепторлар).
- Реттеуші: Ақпаратты өңдейтін орталық (мысалы, ми немесе гипоталамус). Бұл жерде ақпарат талданып, қандай әрекет жасау керектігі шешіледі.
- Берілген шама: Жүйе ұстанатын тұрақты мән (мысалы, дене температурасы 36-37°C болуы керек).
- Эффектор: Бұл – жауап беретін орган немесе жүйе. Ол реттеушіден сигналды алады және нақты әрекет жасайды (мысалы, тер бездері тер шығарады).
- Шығуы: Жүйенің әрекетінің нәтижесі (мысалы, дене температурасын қалыпты деңгейге түсіру).
- Модулятор: Бұл жерде кіретін ақпарат пен шығатын жауаптың арасындағы процесс бақыланады және реттеледі.
Жалпы, бұл сызба организмнің сыртқы немесе ішкі өзгерістерге қалай жауап беретінін және оны қалай реттейтінін көрсетеді.
Жағдаят:
Сіз жаздың ыстық күнінде саябақта серуендеп жүрсіз. Кенет денеңіз қызып, терлей бастадыңыз. Бұл жағдай организмнің дене температурасын реттеу жүйесінің қалай жұмыс істейтінін байқатады. Бұл процесті түсініп, оның қалай жұмыс істейтінін сипаттаңыз.
Тапсырмалар:
a) Көз рецепторлары
b) Терідегі терморецепторлар
c) Бұлшықеттердегі рецепторлар
d) Өкпе рецепторлары
2.Реттеуші орталық:
Дене температурасын қандай орган реттейді?
a) Жүрек
b) Бүйрек
c) Гипоталамус
d) Қалқанша безі
3.Эффекторлар қызметі:
Дене қызуы көтерілген кезде организм қандай эффекторлар арқылы әрекет етеді?
a) Қан тамырлары мен тер бездері
b) Ас қорыту жүйесі
c) Қаңқа бұлшықеттері
d) Иммундық жүйе
4.Жағдайды түсіндіріңіз:
Терлеу – организмнің қызып кеткен кезде әрекет етуі. Бұл процесті толық сипаттаңыз: қандай компоненттер қатысады, сигнал қалай беріледі және организм дене температурасын қалай төмендетеді?
5.Қорытынды сұрақ:
Адам ағзасы дене температурасын шамамен 36-37°C аралығында ұстап тұруы тиіс. Егер бұл процесс дұрыс орындалмаса, қандай қауіптер туындауы мүмкін? Гипотермия және гипертермия жағдайларын сипаттап беріңіз.
Сіз жаздың ыстық күнінде саябақта серуендеп жүрсіз. Кенет денеңіз қызып, терлей бастадыңыз. Бұл жағдай организмнің дене температурасын реттеу жүйесінің қалай жұмыс істейтінін байқатады. Бұл процесті түсініп, оның қалай жұмыс істейтінін сипаттаңыз.
Тапсырмалар:
- Детектордың рөлі:
a) Көз рецепторлары
b) Терідегі терморецепторлар
c) Бұлшықеттердегі рецепторлар
d) Өкпе рецепторлары
2.Реттеуші орталық:
Дене температурасын қандай орган реттейді?
a) Жүрек
b) Бүйрек
c) Гипоталамус
d) Қалқанша безі
3.Эффекторлар қызметі:
Дене қызуы көтерілген кезде организм қандай эффекторлар арқылы әрекет етеді?
a) Қан тамырлары мен тер бездері
b) Ас қорыту жүйесі
c) Қаңқа бұлшықеттері
d) Иммундық жүйе
4.Жағдайды түсіндіріңіз:
Терлеу – организмнің қызып кеткен кезде әрекет етуі. Бұл процесті толық сипаттаңыз: қандай компоненттер қатысады, сигнал қалай беріледі және организм дене температурасын қалай төмендетеді?
5.Қорытынды сұрақ:
Адам ағзасы дене температурасын шамамен 36-37°C аралығында ұстап тұруы тиіс. Егер бұл процесс дұрыс орындалмаса, қандай қауіптер туындауы мүмкін? Гипотермия және гипертермия жағдайларын сипаттап беріңіз.
Жауап үлгісі:
- Детектордың рөлі: Терідегі терморецепторлар
- Реттеуші орталық: Гипоталамус
- Эффекторлар қызметі: Қан тамырлары мен тер бездері
- Жағдайды түсіндіру: Денедегі терморецепторлар температураның көтерілуін сезеді. Олар гипоталамусқа сигнал жібереді. Гипоталамус дене температурасын төмендету үшін қан тамырларын кеңейтеді және тер бездеріне тер бөлуді арттыру туралы сигнал береді. Бұл әрекеттер дененің салқындауына көмектеседі.
- Қорытынды сұрақ: Егер дене температурасы төмендесе (гипотермия), жүйке жүйесі мен жүрек жұмысы бұзылуы мүмкін, ал температура жоғарыласа (гипертермия), бұл жылу соққысына және өмірге қауіпті жағдайларға әкелуі мүмкін.
Үйге тапсырма: Оқулықпен жұмыс
