Тақырып: §37
Пассивті тасымалдау механизмі. жеңілдетілген диффузия. қарапайым диффузия
Сыртқы ортамен зат және энергия алмасу жасушаның негізгі атқаратын қызметі болып табылады. Кейде сыртқы орта мен цитоплазманың құрамы сәйкес келмейді, сондықтан жасуша мембранасы таңдап тасымалдау механизміне ие.

Концентрация градиенті - жасуша ішіндегі және оның сыртындағы заттар концентрациясының айырмасы.


Мембраналардың өткізгіштігі олардың липидті биқабатымен анықталады. Липидті биқабат онша үлкен емес гидрофобты молекулалар мен өте ұсақ молекулалар тәрізді шектеулі заттардың өтуіне арналған


Мембрана арқылы заттардың тасымалдануы қалай жіктеледі?
Пассивті
Қарапайым диффузия, жеңілдетілген дифузия, алмасу диффузиясы
Активті
Натрий/калий-сорғы, кальций-сорғы, протонды сорғы
Қосарлану
Глюкозаны, аминқышқылдарын натрийге тәуелді тасымалдау
Пассивті тасымалға мысалдар

Оттегінің өкпеден қанға диффузиялануы
Өкпедегі альвеолаларда оттегінің концентрациясы жоғары, ал қан тамырларында төмен. Осы концентрация айырмашылығы арқылы оттегі өкпеден қанға диффузияланады. Бұл – пассивті тасымалдаудың классикалық мысалы.

Жасушаның мембранасы арқылы судың осмос арқылы өтуі
Егер жасушаның айналасындағы ортада су концентрациясы жоғары болса, онда су жасуша мембранасы арқылы ішке осмос арқылы өтеді. Мысалы, өсімдіктің тамыры топырақтағы суды осмос арқылы сіңіреді.

Глюкозаның қаннан жасушаға өтуі
Қан плазмасында глюкозаның концентрациясы жоғары болса, глюкоза жасуша мембранасы арқылы жеңілдетілген диффузия арқылы өтеді. Бұл процесс арнайы тасымалдаушы ақуыздар арқылы жүзеге асады.

Көмірқышқыл газының жасушадан қанға диффузиялануы
Жасушаларда метаболизм кезінде көмірқышқыл газы пайда болады, ал оның концентрациясы жасуша ішінде жоғары. Осылайша, көмірқышқыл газы жасушадан қанға концентрация градиенті бойынша диффузияланады.

Тұздың суға еруі және оның мембрана арқылы таралуы
Егер жасуша айналасындағы суда тұз көп болса, тұздың иондары жоғары концентрациялы аймақтан төмен концентрациялы аймаққа пассивті түрде таралады. Бұл – жасушаның ішіндегі және сыртындағы зат алмасуды реттеуге көмектесетін процесс.

Жағдаят:

Сіз жазда ыстық күні серуендеп жүрсіз және көп терлеп кеттіңіз. Терлеу арқылы денеңіздегі су мен тұздар тері арқылы сыртқа шыға бастайды. Осы процессті пассивті тасымалдаумен байланыстырып түсіндіріңіз.

Сұрақтар:
  1. Терлеу кезінде тері жасушаларына су қалай өтеді, бұл қандай пассивті тасымалдау түріне жатады?

2. Егер терлеу кезінде денедегі тұз мөлшері азайса, тері жасушаларында су қандай бағытта қозғалады және неліктен?

3. Егер сіз тұзды тағам жесеңіз, тер жасушаларыңызға судың өтуіне қалай әсер етеді?
Жауабы:
  1. Терлеу және осмос: Терлеу кезінде тері бетінде тұз мөлшері артады, нәтижесінде тері жасушалары ішіндегі су концентрациясы жоғары болады. Осылайша, осмос құбылысы арқылы су жасушадан сыртқа қарай пассивті түрде қозғалады.
  2. Судың бағытталуы: Тер бетінде тұз болғандықтан, тері жасушаларынан су сыртқа шығады, яғни жасушадағы су сырттағы жоғары концентрациялы тұзды ортаға қарай осмос арқылы өтеді.
  3. Тұзды тағамның әсері: Тұзды тағам жеген кезде қандағы тұз мөлшері жоғарылап, жасуша сыртындағы ортаның осмотикалық қысымы артады. Сондықтан, тері жасушаларынан су сыртқа қарай өтіп, терлеу артады.
Қорытынды: Терлеу кезіндегі су мен тұздың тасымалдануы – пассивті тасымалдаудың (осмостың) жақсы мысалы, ол денені салқындату және тұз деңгейін реттеу үшін маңызды.
Үйге тапсырма: Тасымал түрлерін ажырату
Made on
Tilda