§25. нейрогуморальды реттелу механизмдері және оларды салыстыру. ағзаның күйзеліске бейімделуі
Нейрогуморальды реттелу деген не?
Ағзада жүретін барлық үдерістер нейрогуморальды реттелу арқылы басқарылады. Яғни, басқару жүйке жүйесі және ішкі секреция бездері арқылы бірлесіп жүзеге асырылады. Бір жауап реакциясында жүйке жүйесінің әсері, ал басқасында гормондардың гуморальды әсері едәуір анық байқалуы мүмкін.
Күйзеліске бейімделу
Ағзаның күйзеліске бейімделуі - әрі жүйке, әрі эндокриндік жүйе қатысатын күрделі физиологиялық үдеріс
Күйзеліс - жүйке және гуморальды механизм арқылы гомеостазды сақтауға бағытталған төтенше жағымсыз факторлардың әсеріне ағзаның арнайы емес реакциясы
Нейрондық жауап
Күйзеліс кезінде ми ең бірінші сигнал береді.
Гипоталамус симпатикалық жүйке жүйесін қоздырады → жүрек соғысы жиілейді, тыныс алу жылдамдайды, бұлшықеттерге қан көп барады.
Гипоталамус симпатикалық жүйке жүйесін қоздырады → жүрек соғысы жиілейді, тыныс алу жылдамдайды, бұлшықеттерге қан көп барады.
Гуморальдық жауап
Гипоталамус гипофизге хабар береді, ол қанға адреналин және кортизол сияқты гормондар бөлуге бұйырады.
Бұл гормондар ағзаны «қауіпке қарсы дайындық» жағдайына келтіреді.
Бұл гормондар ағзаны «қауіпке қарсы дайындық» жағдайына келтіреді.
Нәтиже
Энергия босап шығады (глюкоза қанға бөлінеді).
Бұлшықеттер жұмысқа дайын болады.
Қан қысымы көтеріледі.
Бұлшықеттер жұмысқа дайын болады.
Қан қысымы көтеріледі.
Мысал:
Ит кенеттен үріп қалды → гипоталамус жүйке жүйесін іске қосты → жүрегіңіз дүрсілдеп, тынысыңыз жиілеп кетті → бүйрекүсті бездері адреналин бөледі → қашуға немесе қорғануға дайын боласыз.
Ит кенеттен үріп қалды → гипоталамус жүйке жүйесін іске қосты → жүрегіңіз дүрсілдеп, тынысыңыз жиілеп кетті → бүйрекүсті бездері адреналин бөледі → қашуға немесе қорғануға дайын боласыз.
Тапсырма:
Нейрогуморальдық реттелу механизмін өмірде қолдану
Жағдаят: Сен жаттығу залына барып, белсенді түрде жаттығу жасадың. Жаттығудан кейін денеңде қандай өзгерістер болатынын байқап көрейік және оларды түсіндірейік.
Сұрақтар:
Сұрақтар:
- Жүрек соғысы және тыныс алу жиілігі: Жаттығу кезінде сенің жүрек соғысың мен тыныс алуың жиілейді. Бұл қандай реттелу түріне жатады деп ойлайсың? Ойыңды түсіндір.
- Шөлдеу сезімі: Жаттығудан кейін шөлдегеніңді байқайсың. Бұл қандай реттелуге байланысты? Шөлдің пайда болуы ағзадағы қандай өзгерістерге байланысты?
- Қорытынды: Неліктен ағза әртүрлі реттелу түрлерін бір уақытта қолданады деп ойлайсың?
Жауап үлгілері
1-сұрақ
Жүрек соғысы және тыныс алу жиілігі:
Жаттығу кезінде бұлшықеттерге көбірек оттегі қажет болады, сондықтан жүйкелік реттелу арқылы жүрек соғысы мен тыныс алу жиілейді. Бұл ағзаға қажетті заттарды жылдам жеткізуге көмектеседі.
Жаттығу кезінде бұлшықеттерге көбірек оттегі қажет болады, сондықтан жүйкелік реттелу арқылы жүрек соғысы мен тыныс алу жиілейді. Бұл ағзаға қажетті заттарды жылдам жеткізуге көмектеседі.
2-сұрақ
Жаттығу кезінде терлеу арқылы ағза су жоғалтады. Бұл кезде ми шөл сезімін туындатады, осылайша адам су ішкісі келеді. Бұл — гуморальдық реттелуге байланысты, өйткені денедегі су мөлшері азайғанда, мидың белгілі бір бөлігі оны сезіп, шөлдеу сезімін тудырады.
3-сұрақ
Ағза белсенді әрекет кезінде бірден бірнеше реттеу механизмдерін қолданады. Жүйкелік реттелу арқылы жүрек соғысы мен тыныс алу жылдамдайды, ал гуморальдық реттелу арқылы шөлдеу сезімі пайда болады. Бұл өзгерістер ағзаға белсенді жұмыс кезінде дұрыс бейімделуге мүмкіндік береді.
Толықтыр
Керекті сөздер: нейрондық, гипоталамус, глюкоза, адреналин, гуморальдық
- Күйзеліс кезінде __________ ми бөлігі іске қосылады.
- Гипофиздің әсерінен бүйрекүсті бездері қанға __________ бөледі.
- Нейрондар арқылы берілетін күйзеліс реакциясы – __________ реттелу.
- Гормондар арқылы берілетін күйзеліс реакциясы – __________ реттелу.
- Күйзеліс кезінде ағзаның энергия көзі болып __________ қызмет етеді.
Жауабы
гипоталамус, адреналин, нейрондық, гуморальдық, глюкоза
