Тақырып: §67
Модификациялық өзгергіштік
Өзгергіштік деген не?
Өзгергіштік - организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болуы
Модификациялық өзгергіштік - организмнің белгілерінің сыртқы орта жағдайына байланысты өзгеруі. Ол гендердің, хромосомалардың, генотиптің өзгеруіне қатысынсыз жүретін, қоршаған орта факторларының әсерінен белгілі бір гендердің көрінуі арқылы фенотиптің өзгеруі.
Модификациялық өзгергіштіктің ерекшеліктері қандай?
Тұқым қуаламайды, тез және көп өзгереді, гендердің қызметіне, ферменттердің белсенділігіне әсер етеді, белгілі бір реакция нормасымен шектеледі.
Модификациялық өзгергіштіктегі реакция мөлшері дегеніміз не?

Реакция мөлшері – бұл белгілі бір генотипке тән орта жағдайларына байланысты фенотиптік өзгерістердің шектері. Басқаша айтқанда, реакция мөлшері – ағзаның қоршаған ортаның әртүрлі әсерлеріне жауап ретінде қандай фенотиптік өзгерістерге ұшырай алатынын көрсететін диапазон.

Негізгі түсініктері:
  1. Тұқым қуаламайды: Модификациялық өзгергіштік генотипке әсер етпейді, тек фенотип деңгейінде көрінеді.
  2. Шектеулі диапазон: Әрбір генотиптің өзгерістерге бейімділігі белгілі бір шектеулі мөлшерде болады.
  3. Қоршаған орта әсері: Реакция мөлшері қоршаған орта жағдайларына байланысты (жарық, температура, ылғалдылық, қоректік заттар).
Дәптермен жұмыс
Практикалық тапсырма:
Нұрсұлтан бірдей тұқымнан алынған өсімдіктерді екі түрлі жағдайларда өсірді:
  • Бірінші топ: Күн сәулесі жеткілікті, топырақ тыңайтылған.
  • Екінші топ: Жарық аз, топырақ құнарсыз.
  • Сұрақ:
  • Қай топтағы өсімдіктер биік болып өседі?
  • Бұл өзгерістер генетикалық тұқым қуалай ма, әлде қоршаған ортаның әсері ме?
Шығармашылық тапсырма:
Екі адам бірдей генетикаға ие, бірақ біреуі таулы аймақта, ал екіншісі жазық далада өмір сүрсе, олардың өкпесінің көлемі мен бұлшықет күшінің айырмашылығы болуы мүмкін бе? Неліктен?
Теориялық тапсырма:
  • Адам терісінің түсі жазда күңгірттеніп, қыста қайта ашық түске айналатыны модификациялық өзгергіштікке жатады ма?
  • Егер иә болса, бұл құбылыс тіршілікке қандай артықшылық береді?

Тапсырма жауаптары:

Практикалық тапсырма:
  • Қай топтағы өсімдіктер биік болып өседі? Бірінші топтағы өсімдіктер (күн сәулесі жеткілікті, топырақ тыңайтылған) биік болып өседі.
  • Бұл өзгерістер генетикалық тұқым қуалай ма, әлде қоршаған ортаның әсері ме? Бұл өзгерістер генетикалық емес, қоршаған ортаның әсерінен болған модификациялық өзгергіштік. Себебі өсімдіктердің генотипі бірдей, ал олардың фенотипі (сыртқы пішіні) қоршаған ортаға байланысты өзгерді.
Шығармашылық тапсырма:
  • Өкпенің көлемі мен бұлшықет күші айырмашылығы: Таулы аймақта өмір сүретін адамның өкпесінің көлемі үлкенірек және бұлшықет күшінің артық болуы мүмкін. Бұл таулы аймақтағы төменгі ауа қысымына бейімделу нәтижесінде пайда болатын модификациялық өзгеріс.
  • Себебі: Таулы аймақта оттегінің деңгейі төмен болғандықтан, ағза оттегіні көбірек сіңіру үшін өкпе көлемін арттырады. Бұлшықет күші күнделікті физикалық белсенділікке (тауға шығу) байланысты дамиды.
Теориялық тапсырма:
  • Терінің жазда күңгірттенуі модификациялық өзгергіштікке жатады ма? Иә, терінің күңгірттенуі модификациялық өзгергіштікке жатады, себебі бұл генетикалық емес, ультракүлгін сәулелердің әсерінен теріде меланиннің көп түзілуіне байланысты болады.
  • Бұл құбылыс тіршілікке қандай артықшылық береді? Күңгірттену (пигментация) ультракүлгін сәулелердің теріге зиян тигізуін азайтады және күн сәулелерінің әсерінен болатын ДНҚ зақымдануын алдын алады.

Үйге тапсырма:

Модификациялық өзгергіштікке он мысал жазу

Made on
Tilda