§36. Тірі ағзалардың қасиеттері (120 бет)
Тірі ағза деген не?
Тірі заттарды ағза деп атаймыз. Тірі ағзалардың ортақ қасиеттері мен белгілері болады.
Тірі ағзаларға тән қасиеттің бірі көбею. Көбею белгілі бір тіршілік иелерінің жойылып кетпей, сақталып қалуына көмегін тигізеді
Барлық тірі ағзалар уақыт өте келе қартаяды, яғни денесінің қызметтері баяулайды, өзгерістер пайда болады.
- Мысал: Адамның шашы ағарады, терісі әжімденеді.
Әрбір тірі ағза белгілі бір уақыт өткен соң өледі, яғни оның тіршілік әрекеттері тоқтайды.
- Мысал: Гүл солып, шіриді, адам қартайып өмірден өтеді.
Тірі ағзалар қоршаған ортадан қажетті заттарды алып, оларды өңдеп, энергияға айналдырады және қажетсіз қалдықтарды шығарады.
- Мысал: Адам тамақ ішіп, оны қорытып, қажетсіз бөлігін шығарады.
Барлық тірі ағзалар жасушалардан тұрады. Кейбіреулері бір жасушадан (бактериялар, амеба), ал басқалары көп жасушадан (адам, ағаш) құралған.
Мысал: Адам денесі миллиардтаған жасушадан тұрады, ал бактерия тек бір жасушадан тұрады.
Мысал: Адам денесі миллиардтаған жасушадан тұрады, ал бактерия тек бір жасушадан тұрады.
Барлық тірі ағзалар өмір сүру үшін қоректенуі керек. Өсімдіктер күн сәулесін пайдаланып (фотосинтез), өз қорегін жасайды, ал жануарлар басқа ағзалармен қоректенеді.
Мысал: Сиыр шөп жейді, арыстан етпен қоректенеді, ал өсімдік күннің жарығын пайдаланады.
Мысал: Сиыр шөп жейді, арыстан етпен қоректенеді, ал өсімдік күннің жарығын пайдаланады.
Барлық тірі ағзалар уақыт өте келе көлемі мен массасын ұлғайтады, дамиды.
Мысал: Кішкентай дән жерге түсіп, үлкен ағашқа айналады.
Мысал: Кішкентай дән жерге түсіп, үлкен ағашқа айналады.
Біржасушалы тірі ағзалар
- Кірпікшелі кебісше
- Амеба
- Бодо
- Жасыл эвглена
Көпжасушалы ағзалар
- Шұбалшаң (жауынқұрт)
- Ұлу
- Бұғы
- Раушан
«Тірі және тірі емес» сорттау ойыны.
- Берілген суреттерді екі топқа бөліңіз (тірі және тірі емес).
- Әр таңдауыңды түсіндіріңіз (мысалы, «бұл тірі, себебі ол қозғалады, қоректенеді және көбейеді»)
Қасиеттерді сәйкестендіріңіз
-
- Қоректену –
- Көбею –
- Өсу –
- Тітіркенгіштік –
- Зат алмасу –
-
А) Баланың бойының өсуі
Б) Жануардың тамақтануы
В) Жәндіктің жарыққа қарай бұрылуы
Г) Балықтың уылдырық шашуы
Д) Оттегіні жұтып, көмірқышқыл газын шығару
Логикалық сұрақтар
Егер ағаш қозғала алмаса, ол тірі ағза ма? Неге?
Бактериялар да тірі ағзалар қатарына жата ма? Неліктен?
Неліктен от тірі емес деп саналады?
Қандай тірі ағзада қозғалыс байқалмайды?
- Үйге тапсырма: «Тіршілік пирамидасы»
- Қағазға үшбұрыш (пирамида) сызып, оның әр қабатына тірі ағзаларға тән бір қасиетті жазыңыз.
- Әр қасиетке сәйкес мысал қосып, суреттермен безендір.
