Био. 4-т. 10-с. 103-п

103-тақырып. Рефрактерлік кезең және оның рөлі

Рефрактерлік кезең – әрекет потенциалы өткеннен кейін нейронның жаңа қозуға деген уақытша қабілетсіздігі. Бұл нейронның бір бағытта қозуын және артық қозудың болмауын қамтамасыз етеді.

Рефрактерлік кезең түрлері

1. Абсолютті рефрактерлік кезең

Уақыт: Әрекет потенциалы басталғаннан кейін (~1 мс).
Нейрон мүлде қозбайды!
Себебі: Натрий (Na⁺) арналары ашылып, содан кейін жабылып қалады. Олар қайтадан белсенді болу үшін біраз уақыт керек.

2. Салыстырмалы рефрактерлік кезең

Уақыт: Реполяризация кезінде (~2-5 мс).
Нейрон қозуы мүмкін, бірақ өте күшті сигнал керек!
Себебі: Калий (K⁺) арналары әлі де ашық, сондықтан мембрана потенциалы қалыптыдан төменірек (гиперполяризацияланған) болады.

Рефрактерлік кезеңнің маңызы

Қозудың бір бағытта таралуын қамтамасыз етеді (артқа қайтпайды).

Қозудың жиілігін реттейді (артық сигнал болмайды).

Нейронның қалпына келуіне мүмкіндік береді.

Тапсырмалар

"Нейронға демалыс бер!"

Мақсаты: Рефрактерлік кезеңнің қажеттілігін түсіндіру.
Өту барысы:
Оқушылар қолдарын жоғары көтеріп, қатарынан 10 рет шапалақтайды.
Содан кейін 3 секундтық үзіліссіз тағы да 10 рет шапалақтау керек (көпшілігі шаршайды).
"Жарық сигналдары"

Мақсаты: Абсолютті және салыстырмалы рефрактерлік кезеңдерді модельдеу.
Өту барысы:
Мұғалім қызыл, сары, жасыл түсті карточкалар береді.
"Қызыл" – абсолютті рефрактерлік кезең (оқушы жауап бере алмайды).
"Сары" – салыстырмалы рефрактерлік кезең (жауап беру қиын, бірақ мүмкін).
"Жасыл" – нейрон қайтадан жұмысқа дайын.
Мұғалім жылдам сұрақтар қойып, оқушылар "нейрон" секілді қалай жауап беретінін көреді.
"Рефрактерлік секундомер"

Мақсаты: Абсолютті және салыстырмалы рефрактерлік кезеңдердің ұзақтығын сезіну.
Өту барысы:
Оқушылар саусақпен үстелді тықылдатады (әрекет потенциалы).
Мұғалім: "1 секунд тоқтаңдар!" → Абсолютті рефрактерлік кезең.
"Енді өте баяу жалғастырыңдар!" → Салыстырмалы рефрактерлік кезең.
"Енді қайтадан қалыпты жылдамдықпен тықылдатыңдар!" → Нейрон қайта жұмысқа дайын!