11-с. 57-тақырып
экологиялық пирамидалар
Экологиялық пирамида – экожүйедегі организмдер арасындағы қоректік қатынастарды сипаттайтын графикалық модель. Ол үш негізгі түрге бөлінеді: сандық пирамида, биомасса пирамидасы және энергия пирамидасы.
Экологиялық пирамидалардың құрылу принциптері
Экологиялық пирамидалар қоректік деңгейлер бойынша құралады:
- Продуценттер (Өндірушілер) – Күн энергиясын пайдаланып органикалық заттарды өндіретін организмдер (өсімдіктер, фитопланктон).
- Бірінші реттік консументтер – Өсімдіктермен қоректенетін шөпқоректілер.
- Екінші реттік консументтер – Жыртқыштар, яғни бірінші реттік консументтермен қоректенетін жануарлар.
- Үшінші реттік консументтер – Екінші реттік консументтерді жейтін жоғарғы деңгейлі жыртқыштар.
- Редуценттер – Өлі органикалық заттарды ыдыратып, минералдарға айналдыратын саңырауқұлақтар мен бактериялар.
Экологиялық пирамидалардың түрлері
- Сандық пирамида – Әрбір қоректік деңгейдегі дарақтар санын көрсетеді.
- Төңкерілген биомасса пирамидасы – кейбір экожүйелерде кездеседі. Мұнда продуценттердің биомассасы консументтерге қарағанда аз болуы мүмкін.
- Биомасса пирамидасы – Әрбір трофикалық деңгейдегі тірі организмдердің жалпы биомассасын (г/м²) көрсетеді.
- Энергия пирамидасы – әрбір трофикалық деңгейдегі энергия мөлшерін көрсетеді. Бұл пирамида ешқашан төңкерілмейді.
Экологиялық пирамидалар 10%-дық заңға бағынады:
Әрбір трофикалық деңгей энергияның шамамен 10%-ын ғана келесі деңгейге береді, ал қалған 90%-ы тыныс алу, жылу шығару және басқа процестерде жоғалады.
Дәптермен жұмыс
Сұрақтарға жауап беріңіз
"Экологиялық детектив" ойыны
Сынып үш топқа бөлінеді. Әр топқа экожүйенің бір бөлігі жойылған сценарий беріледі. Оқушылар осы жағдайдың экожүйеге қалай әсер ететінін зерттеп, өз қорытындыларын ұсынады.
Сценарийлер:
1-топ: Продуценттер жойылды (Мысалы: Ағаштар кесілді, фитопланктон жойылды).
2-топ: Бірінші реттік консументтер жойылды (Мысалы: Шөпқоректі жануарлар саны күрт азайды).
3-топ: Екінші реттік консументтер жойылды (Мысалы: Қасқырлар немесе жыртқыш балықтар жойылды).
Сынып үш топқа бөлінеді. Әр топқа экожүйенің бір бөлігі жойылған сценарий беріледі. Оқушылар осы жағдайдың экожүйеге қалай әсер ететінін зерттеп, өз қорытындыларын ұсынады.
Сценарийлер:
1-топ: Продуценттер жойылды (Мысалы: Ағаштар кесілді, фитопланктон жойылды).
2-топ: Бірінші реттік консументтер жойылды (Мысалы: Шөпқоректі жануарлар саны күрт азайды).
3-топ: Екінші реттік консументтер жойылды (Мысалы: Қасқырлар немесе жыртқыш балықтар жойылды).
