§50. Тұқым қуалайтын және жүре пайда болған белгілер
Өзгергіштік дегеніміз не?
Өзгергіштік - тірі ағзалардағы өз ата-анасынан ерекшеленетін жалпы қасиет. Ағзада болатын барлық белгілерді тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын деп бөлуге болады. Тұқым қуалайтын белгілерді ағза ата-анасынан ДНҚ, ген, хромосома арқылы алады. Тұқым қуаламайтын өзгерістерге ағза қоршаған орта әсерінен ие болады. Қоршаған орта әсерінен ие болған белгілер тұқым қуаламауы мүмкін.
Мутация дегеніміз - қандай да бір белгіге әсер ететін генетикалық материалдардың аяқ астынан өзгеруі.
Ата-бабасында болмаған мүлде жаңа қасиетке ие болу үшін мутация жүруі керек. Генетикалық материалдар дегеніміз не? Әрине, ДНҚ, одан тұратын гендер мен хромосомалар.Ол қалай өзгереді? Ол өзгере алады екен. Бұл құбылыс көбінесе радиация, химиялық заттар өрісі, рентген сәулесі т.б. әсер еткен кезде болады. Табиғи факторлардың әсерінен пайда болатын мутациялар қоршаған орта әсерінен пайда болатын тұқым куалайтын белгілерге мысал болады.
Ата-бабасында болмаған мүлде жаңа қасиетке ие болу үшін мутация жүруі керек. Генетикалық материалдар дегеніміз не? Әрине, ДНҚ, одан тұратын гендер мен хромосомалар.Ол қалай өзгереді? Ол өзгере алады екен. Бұл құбылыс көбінесе радиация, химиялық заттар өрісі, рентген сәулесі т.б. әсер еткен кезде болады. Табиғи факторлардың әсерінен пайда болатын мутациялар қоршаған орта әсерінен пайда болатын тұқым куалайтын белгілерге мысал болады.
Модификациялық (тұқым қуаламайтын) өзгергіштік - тікелей қоршаған орта әсеріне тәуелді өзгергіштік түрі.
Мысалы, өсімдіктер мен жануарлар тауда едәуір аласа болады. Бұл оларға нәруыздарды, майлар мен көмірсуларды сақтауға, суықта энергия жоғалтпауға мүмкіндік береді. Таулы жерде өскен жануарлардың аласа болуының белгісі қатаң климат жағдайында немесе нашар қоректену әсерінен тұқым қуалайтын белгі болып табылмайды.
Мысалы, өсімдіктер мен жануарлар тауда едәуір аласа болады. Бұл оларға нәруыздарды, майлар мен көмірсуларды сақтауға, суықта энергия жоғалтпауға мүмкіндік береді. Таулы жерде өскен жануарлардың аласа болуының белгісі қатаң климат жағдайында немесе нашар қоректену әсерінен тұқым қуалайтын белгі болып табылмайды.
1-тапсырма: Ғылыми зерттеу және талдау
Ғалымдар егіздердің ДНҚ құрылымын зерттеді. Бірдей ортада өмір сүретін біржұмыртқалы егіздердің сыртқы келбеті өте ұқсас, бірақ мінез-құлқы мен кейбір қабілеттері әртүрлі болады. Ал әртүрлі ортада өскен егіздердің айырмашылықтары айқын байқалады. Бұл олардың ДНҚ-сы ұқсас болғанымен, сыртқы орта факторларының әсер ететінін дәлелдейді.
Сұрақтар:
2-тапсырма: Ержанның отбасында барлық ер адамдар қоңыр көзді, ал оның анасы көк көзді. Ержан көк көзді болып туған.
Сұрақтар:
Ғалымдар егіздердің ДНҚ құрылымын зерттеді. Бірдей ортада өмір сүретін біржұмыртқалы егіздердің сыртқы келбеті өте ұқсас, бірақ мінез-құлқы мен кейбір қабілеттері әртүрлі болады. Ал әртүрлі ортада өскен егіздердің айырмашылықтары айқын байқалады. Бұл олардың ДНҚ-сы ұқсас болғанымен, сыртқы орта факторларының әсер ететінін дәлелдейді.
Сұрақтар:
- Егіздердің сыртқы келбеті неге ұқсас болады?
- Олардың мінез-құлқының айырмашылығы неден туындауы мүмкін?
- Бұл зерттеу генетика мен қоршаған ортаның адам дамуына әсерін қалай түсіндіреді?
2-тапсырма: Ержанның отбасында барлық ер адамдар қоңыр көзді, ал оның анасы көк көзді. Ержан көк көзді болып туған.
Сұрақтар:
- Бұл жағдайды генетикалық тұрғыдан қалай түсіндіруге болады?
- Ержанның көк көзді болу ықтималдығы қандай заңдылықтарға негізделген?
- Егер Ержан болашақта қоңыр көзді адаммен отбасын құрса, олардың балаларының көз түсі қандай болуы мүмкін?
Дәптермен жұмыс
Үлгіге қарап, тақырып бойынша ақыл картасын құрыңыз
Үлгіге қарап, тақырып бойынша ақыл картасын құрыңыз
