§8. Нәруыздың құрылымдық деңгейлері мен құрылысы
Нәруыздар - макромолекулалар сияқты тіршіліктің негізі. Нәруыздардың мономерлері - 20 түрлі аминқышқылдар.
Нәруыздардың түрлері
  • Бірінші реттік құрылым
    Нәруыздың ең қарапайым және негізгі құрылымы. Аминқышқылдардың белгілі бір тәртіппен бір-бірімен байланысуы.
    • Байланыс түрі: Пептидтік байланыс (—CO—NH—).
    • Мысалы: Глицин—аланин—валин—треонин сияқты тізбек.
    • Бұл реттілік нәруыздың қызметін анықтайды. Егер бір аминқышқыл ауысып кетсе, нәруыз мүлде басқа қасиетке ие болады немесе қызметін атқара алмайды.
  • Екінші реттік құрылым
    Нәруыз тізбегінің қисайып, оралып, белгілі бір пішінге келуі.
    Қарапайым мысалмен:Нәруыз — моншақтан жасалған ұзын жіп сияқты. Бірақ бұл жіп түзу қалпында қалмайды, ол:
    • не оралып спираль сияқты болады,
    • не қатпарланып бүктеледі.
    Бұл оралу мен бүктелу — екінші реттік құрылым.

    Түрі

    Қарапайым түсініктеме

    Мысалы

    α-спираль

    Жіп шиыршық сияқты оралады (жылан сияқты)

    Шаштың нәруызы – кератин

    β-қатпар

    Жіп бүктеліп, парақ сияқты қатпарланады

    Жібек нәруызы – фиброин


    Байланыс: Бұл оралу сутектік байланыс арқылы ұсталады. Байланыстар нәруыздың іші-сыртындағы бөліктерін бір-біріне жабыстырып, пішінін сақтап тұрады
  • Үшінші реттік құрылым
    Нәруыздың кеңістікте толықтай қатпарланып, өзіне тән үш өлшемді пішін түзуі. Яғни, екінші реттік құрылымдардың бүгіліп, өзара әрекеттесіп, глобула (түйін) түзеді.
    • Байланыс түрлері:
    • Сутектік байланыс,иондық байланыс
    • Гидрофобтық әсер
    • Дисульфидтік көпіршелер (—S—S—)
    • Бұл құрылым нәруыздың биологиялық белсенділігін, яғни қызметін қамтамасыз етеді. Мысалы: Ферменттер, гормондар, антиденелер.
  • Төртінші реттік құрылым
    Төртінші реттік құрылым – бірнеше жеке нәруыз тізбегі (глобула) бір-бірімен бірігіп, бір үлкен, жұмыс істейтін нәруыз кешенін құрауы.
    Қарапайым мысал: Оны пазл сияқты елестет: Әрбір бөлшек – жеке нәруыз (үшінші реттік құрылымдағы глобула), ал олардың бәрі бірігіп – толық бір үлкен жұмысшы молекула құрайды.
    • Мысалы: Гемоглобин – адам қанының құрамындағы оттек тасымалдаушы нәруыз.
    • Оның құрамында 4 жеке тізбек (2 альфа, 2 бета) бар → барлығы бірігіп жұмыс істейді.
    • Егер бір тізбек болмаса – қызметін толық атқара алмайды.
    Байланыс түрлері: Бұл тізбектер бір-бірімен:
    • сутектік байланыс,
    • иондық байланыс,
    • гидрофобтық әсерлер,
    • кейде дисульфидтік көпірлер арқылы бірігеді.
«Дұрыс/бұрыс» тұжырымдар:

  1. Бірінші реттік құрылым сутектік байланыспен түзіледі.
  2. Екінші реттік құрылым – α-спираль мен β-қатпар арқылы сипатталады.
  3. Үшінші реттік құрылым тек бір ғана аминқышқылмен құрылады.
  4. Төртінші реттік құрылым бірнеше нәруыз тізбегінің бірігуінен түзіледі.
  5. Барлық нәруыздарда төртінші реттік құрылым болады
Made on
Tilda