§21. Цитоплазма және оның мембранасыз органоидтері
Цитоплазма – бұл жасуша мембранасымен шектелген және ядроны қоспағанда жасушаның ішкі бөлігін толтыратын тұтқыр, коллоидты зат. Ол цитозольден (сұйық бөлігі), органоидтардан және қосындылардан тұрады. Цитоплазма жасушадағы барлық тіршілік процестерінің жүру ортасы болып табылады және заттарды тасымалдау мен жасушаішілік өзара әрекеттесуді қамтамасыз етеді.
Цитоплазманың мембранасыз органоидтері
  • Гиалоплазма
    Органоидтер мен қосындыларынан айырылған цитоплазма бөлігі. Ол зат алмасудың ортасы және жасушаішілік тасымалдауды қамтамасыз етеді.
  • Микротүтікшелер
    Тубулин ақуызынан түзілген, диаметрі шамамен 25 нм болатын қуыс түтікшелер. Олар жасушаға пішін беріп, органоидтар мен заттардың қозғалысына қатысады. Митоз және мейоз кезінде хромосомаларды бөлуге көмектеседі және кірпікшелер мен талшықтардың қозғалысын қамтамасыз етеді.
  • Микрофиламенттер
    Диаметрі шамамен 7 нм болатын жіңішке жіпшелер, актин ақуызынан түзіледі. Олар цитоскелеттің құрамына кіреді және жасушаға пішін береді. Жасушаның қозғалысына, цитоплазмалық ағынға және эндоцитоз, экзоцитоз сияқты процестерге қатысады.
  • Аралық филамент
    бұл цитоскелеттің құрамына кіретін, диаметрі шамамен 10 нм болатын жіпшелер. Олар актин микрофиламенттері мен микротүтікшелердің арасында орналасады және жасушаға механикалық беріктік береді.

    Қызметі:
    • Жасушаның пішінін сақтау.
    • Механикалық кернеуге төтеп беру.
    • Органоидтарды тұрақты ұстау.
  • Жасуша орталығы
    Жануар жасушаларына тән органоид, ол екі перпендикуляр орналасқан центриольдан және оларды қоршаған аморфты заттан тұрады.

    Қызметі:
    • Митоз және мейоз кезінде ахроматин жіпшелерін түзіп, хромосомаларды полюстерге ажыратады.
    • Микротүтікшелердің түзілуін және орналасуын ұйымдастырады.
    • Жасушаның бөліну процесін реттеуге қатысады.
  • Рибосома
    Ақуыз синтезін жүзеге асырады. Ол ақуыздар мен рибосомалық РНҚ-дан тұратын екі субъбірліктен құралған (үлкен және кіші).

    Қызметі:
    • Ақуыздарды аминқышқылдарынан жинап, полипептид тізбектерін түзіп шығарады.
    • ЭПТ-ға бекініп немесе цитоплазмада бос күйде орналасады.
    • Бос рибосомалар цитоплазмада қолданылатын ақуыздарды, ал түйіршікті тордағы рибосомалар экспортталатын немесе мембрана ақуыздарын синтездейді.
Төмендегі сөйлемдерді тиісті сөздермен толықтыр:
  1. Рибосомалар ___________ синтездейді.
  2. Микрофиламенттер жасушаға ___________ мүмкіндігін береді.
  3. Гиалоплазма – бұл ___________ ортасы.
  4. Центросома ___________ кезінде ахроматин жіпшелерін түзеді.
“Мен – органоидпын” тақырыбында шағын әңгіме құрастыр:

“Мен – микротүтікшемін. Жасуша ішінде заттарды тасымалдап, оған пішін беремін. Бөліну кезінде хромосомалардың қозғалуына көмектесемін…”
Made on
Tilda