§22. Цитоплазманың бірмембраналы органоидтері

Бірмембраналы органоидтер – бұл цитоплазмада орналасқан және бір қабат липидті мембранамен шектелген жасуша құрылымдары. Олар жасушаішілік зат алмасу, тасымалдау, сақтау және ыдырату сияқты маңызды процестерге қатысады.


Ерекшеліктері:

  • Тек бір қабат мембранамен қапталған.
  • Негізінен жануар және өсімдік жасушаларында болады.
  • Химиялық реакциялардың жүру ортасы болып табылады (синтез, ыдырату, сақтау).
  • Құрамында арнайы ферменттер немесе заттар болады (мысалы, лизосомада – гидролазалар, пероксисомада – каталаза).
Цитоплазманың бірмембраналы органоидтері
  • ЭПТ (эндоплазмалық тор)
    Ядроны қоршап жатқан мембраналардан тұратын органоид, оның бетінде рибосомалар болса – түйіршікті, рибосомалар болмаса – тегіс деп аталады. Түйіршікті ЭПТ ақуыз синтезіне қатысса, тегіс ЭПТ липидтер мен көмірсуларды түзіп, улы заттарды залалсыздандырады.
  • Гольджи жиынтығы
    Тегіс мембраналы қапшықтар мен көпіршіктерден тұратын органоид. Ол эндоплазмалық тордан келген ақуыздар мен липидтерді өңдеп, сұрыптап, тасымалдауға дайын өнімдерге орайды. Сонымен қатар, лизосомаларды және секрециялық көпіршіктерді түзеді.

  • Лизосомалар

    Құрамында ыдырататын гидролиттік ферменттері бар көпіршік тәрізді органоид. Ол жасушаішілік қорытуды жүзеге асырады және жасушаны қажетсіз қалдықтардан тазартады. Лизосомалар жасушаның «тазалаушысы» рөлін атқарады.
  • Пероксисомалар
    Пероксисомалар – бір қабат мембранамен қапталған кішкентай органоидтар, олардың ішінде сутегі асқын тотығын (H₂O₂) ыдырататын ферменттер бар. Олар жасушада улы заттарды бейтараптандырып, липидтердің тотығуына қатысады. Пероксисомалар әсіресе бауыр мен бүйрек жасушаларында көп кездеседі.
  • Вакуольдер
    Вакуоль – бір қабат мембранамен (тонопласт) қапталған, ішінде су, еріген тұздар, қанттар және қалдық өнімдер болатын көпіршік тәрізді органоид. Өсімдік жасушаларында ол тургор қысымын сақтап, заттарды қорға жинайды. Жануар жасушаларында вакуольдер сирек әрі кішкентай болады.
  • Кірпікшелер мен талшықтар
    Микротүтікшелерден түзілген, жасушаның бетінде орналасқан қозғалысқа арналған құрылымдар. Кірпікшелер қысқа әрі көп болады да, сұйықтықты немесе заттарды жасуша бетімен қозғалтады. Талшықтар (флагеллалар) ұзын және аз болады, олар жасушаның өзі қозғалуына көмектеседі.
Төмендегі сөйлемдерді тиісті сөздермен толықтыр:

1. _____________ – ақуыз бен липидтерді синтездейді және тасымалдайды.

2. _____________ – қорытушы ферменттері бар, жасушаның «тазалаушысы».

3. _____________ – улы заттарды ыдыратып, жасушаны қорғауға көмектеседі.

4. _____________ – өсімдік жасушаларында су мен заттарды қорға жинайды.

5._____________ – заттарды сұрыптап, тасымалдауға дайындайды.
Дұрыс/бұрыс тұжырымдарды тап:

  1. Эндоплазмалық тордың тек түйіршікті түрі бар.
  2. Гольджи кешені лизосомаларды түзуге қатысады.
  3. Пероксисомалар энергия өндіреді.
  4. Вакуоль жануар жасушасында ірі және тұрақты болады.
  5. Лизосома мембранамен қапталған.
Made on
Tilda