§5. Экожүйедегі энергия тасымалдау

ҚОРЕКТІК ТІЗБЕК ДЕГЕН НЕ?
Қоректік тізбек энергияның күннен басталып, бір ағзадан екінші ағзаға берілуін көрсетеді.

Ол өндірушілерден (өсімдіктер) басталып, тұтынушыларға (жануарлар) және ыдыратушыларға (саңырауқұлақтар, бактериялар) дейін жалғасады.

  • Продуценттер

    Күн энергиясын пайдаланып, органикалық заттар түзетін ағзалар.

    Олар экожүйедегі энергия көзі.

    Автотрофтар (өздігінен қоректенеді. Жасыл өсімдіктер, балдырлар, цианобактериялар

  • 1-реттік консументтер

    Продуценттерді (өсімдіктерді) жейтін жануарлар. Шөпқоректілер. Қоян, бұғы т.б.

  • 2-реттік консументтер

    Бірінші реттік консументтерді жейтін жыртқыштар.
    Бұл – етқоректілер немесе аралас қоректілер. Қасқыр, жылан, түлкі т.б.

  • 3-реттік консументтер

    Екінші реттік консументтерді жейтін ірі жыртқыштар.
    Олар – экожүйедегі жоғарғы трофикалық деңгей ағзалары. Бүркіт, арыстан, акула т.б.

  • Редуценттер

    Өлі органикалық заттарды ыдыратып, қайтадан бейорганикалық заттарға айналдырады. Саңырауқұлақтар, бактериялар, қыналар.

Экологиялық пирамида түрлері
Пирамида негізінде бірінші қоректік тізбек ағзалары - продуценттер алынады
Сан пирамидасы
Әр трофикалық деңгейдегі даралар санын көрсетеді.
Төменгі деңгейде (өндірушілер) даралар саны көп, жоғарғы деңгейге қарай азаяды.
Кейде бұл пирамида “кері” болуы мүмкін (мысалы, бір ағашта мыңдаған жәндік өмір сүреді).

Мысалы:
1000 шөп → 100 қоян → 10 түлкі → 1 қасқыр

Биомасса пирамидасы
Әр трофикалық деңгейдегі барлық тірі ағзалардың құрғақ салмағын (кг/м²) көрсетеді.
Экожүйеде ең көп масса өндірушілерде болады, өйткені олар – барлық энергияның алғашқы көзі.
Кері пирамида сирек кездеседі (мысалы, теңіз экожүйелерінде).

Мысалы:
Өсімдіктер (2000 кг) → Шөпқоректілер (400 кг) → Жыртқыштар (80 кг)

Энергия пирамидасы (10% ережесі)
Әр трофикалық деңгейдегі энергия мөлшерін көрсетеді. Энергия төменнен жоғарыға көтерілген сайын 90%-ға дейін жоғалады (жылу, тыныс алу, т.б.).
Бұл пирамида ешқашан кері болмайды.

Мысалы:
Өсімдіктер (10000 кДж) → Шөпқоректілер (1000 кДж) → Жыртқыштар (100 кДж)

Қисық түрі

Сипаттамасы

Мысалы

S-тәрізді

Баяу -> жылдам -> тұрақты өсу

Ормандағы бұғы популяциясы

J-тәрізді

Тез өсу -> ресурстар таусылуы

Лабораториядағы бактериялар



Линдеманның 10% ережесі дегеніміз не?

Бұл ережеге сәйкес, экожүйеде энергияның бір трофикалық деңгейден екінші деңгейге тек шамамен 10%-ы ғана беріледі. Қалған 90% энергия ағзалардың тыныс алуы, қозғалысы, дене температурасын сақтау және басқа да өмірлік қызметтеріне жұмсалып кетеді.
Мысал
Өсімдіктер (1000 кДж) → Қояндар (100 кДж) → Қасқырлар (10 кДж)

Яғни:
Өсімдіктер жинаған энергияның 10%-ы ғана қояндарға өтеді.
  • Қояндардағы энергияның 10%-ы ғана қасқырларға өтеді.

№

Тақырып

Анықтамасы

Мысалы

1

Популяция

Белгілі бір аумақта ұзақ уақыт тіршілік ететін бір түр дараларының тобы

Ормандағы еліктер тобы

2

Қоректік тізбек

Ағзалардың бірін-бірі қорек ету арқылы байланысу жүйесі

Шөп → Қоян → Қасқыр

3

Сан пирамидасы

Әр трофикалық деңгейдегі даралар санының графикалық бейнесі

1000 шөп → 100 қоян → 10 түлкі

4

Биомасса пирамидасы

Әр трофикалық деңгейдегі барлық ағзалардың құрғақ массасын көрсетеді

Шөп (2000 кг) → Қоян (400 кг)

5

Энергия пирамидасы

Әр трофикалық деңгейдегі энергия мөлшерін көрсетеді

10000 кДж → 1000 кДж → 100 кДж

6

Линдеманның 10% ережесі

Әр трофикалық деңгейге энергияның тек 10%-ы өтеді, қалғаны жылу және басқа процестерге жұмсалады

Өсімдік (1000 кДж) → Қоян (100 кДж)

7

Редуценттер

Өлі ағзаларды ыдыратып, заттарды қайта айналымға түсіретін ағзалар

Бактериялар, саңырауқұлақтар

Тірек сөздерді пайдаланып, әңгіме құрыңыз
1-топ

Күн пирамидасының құпиясы


Тірек сөздер: күн, пирамида, энергия, популяция, редуценттер, тепе-теңдік, жасанды интеллект, бөгде тіршілік


Идея:

Ежелгі орманда жасырынған күн энергиясын жинайтын пирамида бар дейді. Ондағылар популяция тепе-теңдігін қатаң сақтайды. Бір күні пирамиданың энергиясы әлсірей бастайды, ал редуценттер жоғалып кеткен. Бұл тепе-теңдікті кім бұзды?

2- топ

Қоректік тізбектегі жарық


Тірек сөздер: қоректік тізбек, продуцент, консумент, редуцент, сиқырлы көл, алтын жапырақтар, жоғалған буын, ай сәулесі


Идея:

Сиқырлы көлдің жағасында барлық тіршілік иелері қоректік тізбектің қатаң заңымен өмір сүреді. Бірде жоғалған буын пайда болады – оны ешкім көрмеген. Соның кесірінен алтын жапырақтар түнде қурап, көлдегі тіршілік сөне бастайды.

3-топ

Популяция көлеңкесі


Тірек сөздер: популяция, экспоненциалды өсу, S-тәрізді қисық, J-тәрізді қисық, портал, уақыт саяхатшысы, реликт жануарлар, жасыл энергия


Идея:

Бір портал уақыттың ішінде S-тәрізді және J-тәрізді қисықтардың арпалысын көрсетеді. Бірде популяция күрт көбейіп, бірде күрт азайып кетеді. Егер бұл тепе-теңдік бұзылса, ежелден бері келе жатқан жануарлар жойылады. Уақыт саяхатшысы шешімді табу үшін табиғат заңын қайта жазуы керек.

Дұрыс/Бұрыс

1. Сан пирамидасы әр деңгейдегі даралар санын көрсетеді.
2. Редуценттер – тек шөпқоректі жануарлар.
3. Линдеманның 10% ережесінде энергия толық беріледі.
4. Энергия пирамидасы ешқашан кері болмайды.
5. Қоректік тізбек продуценттен басталады.
Made on
Tilda