§6. Биосферадағы биохимиялық үдерістер - заттар айналымы

Табиғаттағы зат айналымы – табиғаттағы барлық заттардың (су, ауа, минералдар, көміртек, азот т.б.) тірі ағзалар мен өлі табиғат арасында үздіксіз қозғалып, қайтадан қолданылуы.
ТАБИҒАТТАҒЫ ЗАТ АЙНАЛЫМЫНА МЫСАЛ
Өсімдік топырақтан су мен минералды заттарды алады, ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді
Ол заттарды пайдаланып органикалық зат (жапырақ, жеміс, гүл т.б.) түзеді.
Жануарлар өсімдікті жейді, энергия алады.
Өлген ағзаларды шіріту бактериялары мен саңырауқұлақтар оларды қайта минералға айналдырады.
Минералдар қайта топыраққа түсіп, өсімдікке қайтады.
Бұл процесс ешқашан тоқтамайды, өйткені табиғаттағы барлық тіршілік осы айналымға тәуелді.
Табиғаттағы көміртек айналымы
Көміртектің атмосфера, тірі ағзалар, топырақ, су және тау жыныстары арасында үздіксіз қозғалысы. Ол Жердегі өмірді сақтайтын ең маңызды экологиялық процестердің бірі.
Атмосферадағы көмірқышқыл газы (CO₂)
Бұл газ тірі ағзалардың тыныс алуы мен органикалық заттардың ыдырауынан бөлінеді.
Фотосинтез
Өсімдіктер, балдырлар және цианобактериялар CO₂ сіңіріп, оны органикалық заттарға (глюкоза) айналдырады. Осылай көміртек атмосферадан тірі ағзаларға өтеді.
Тұтыну
Өсімдіктердегі көміртек жануарлардың ағзасына өтеді.
Жануарлар бұл органикалық заттарды энергия алу үшін пайдаланады.
Тыныс алу
Жануарлар мен өсімдіктер тыныс алғанда көмірқышқыл газын қайта атмосфераға бөледі
Өлі қалдықтар мен ыдырау
Өлі өсімдік, жануар қалдықтарын редуценттер (бактериялар, саңырауқұлақтар) ыдыратып, көмірқышқыл газын бөледі
Қазба отындардың түзілуі және жануы
Ұзақ уақыт бойы көмір, мұнай, табиғи газ түрінде жиналған көміртек адам әрекетімен (отын жағу) қайта атмосфераға түседі
Көміртек айналымының маңызы
Атмосферадағы CO₂ тепе-теңдігін сақтайды.
Органикалық заттар түзілуін қамтамасыз етеді (нәруыз, май, көмірсу)
Қоректік тізбек арқылы энергияны тасымалдайды
Экожүйе тұрақтылығын сақтайды
Қазба отындардың (мұнай, көмір) түзілуіне ықпал етеді.
Азот айналымы

Бұл азоттың атмосфера, тірі ағзалар, топырақ және су арасындағы үздіксіз қозғалысы. Бұл процесс тіршілік үшін өте маңызды, өйткені азот нәруыздар мен ДНҚ құрамына кіреді.
Атмосферадағы азот (N₂) – тірі ағзаларға тікелей сіңбейді.

Азот айналымы – азоттың атмосфера, топырақ, су және тірі ағзалар арасында үздіксіз қозғалысы.

Атмосферадағы азотты кейбір бактериялар сіңіріп, өсімдіктерге қажетті нитраттарға айналдырады.

Жануарлар азотты өсімдіктер арқылы алады.

Өлі қалдықтар ыдырап, азот қайта атмосфераға оралады. Бұл процесс топырақ құнарлылығын және тіршілік үшін маңызды заттардың түзілуін қамтамасыз етеді.
Маңызы:

  • Нәруыздар, ДНҚ және тіршілікке қажетті басқа заттардың түзілуін қамтамасыз етеді.
  • Экожүйеде азот қорының үздіксіз айналымын сақтайды.
  • Топырақ құнарлылығын арттырады.

Процесс


Көміртек айналымы

Азот айналымы

Айналатын зат

Көмірқышқыл газы (CO₂), органикалық қосылыстар

Азот (N₂), аммиак (NH₃), нитриттер (NO₂⁻), нитраттар (NO₃⁻)

Басты кезеңдер

Фотосинтез, тыныс алу, ыдырау, жану

Азот фиксациясы, аммонификация, нитрификация, денитрификация

Қатысатын ағзалар

Өсімдіктер, жануарлар, редуценттер, адам (қазба отынды жағу)

Бактериялар (топырақтағы түйнек бактериялары, нитрификаторлар, денитрификаторлар)

Маңызы

Атмосферадағы CO₂ тепе-теңдігін сақтау, энергия тасымалы, экожүйе тұрақтылығы

Нәруыздар, ДНҚ түзілуіне қажетті азотты қамтамасыз ету, топырақ құнарлылығын сақтау

Қорытынды нәтиже

Көмірқышқыл газы атмосфераға қайтады

Бос азот (N₂) атмосфераға қайтады



Төмендегі үдерістердің тұсына тиісті циклді жазыңыз


Үдеріс

Айналым түрі

Фотосинтез


Денитрификация


Аммонификация


Органикалық заттардың ыдырауы



  • Жауабы

    • Фотосинтез – Көміртек айналымы
    • Денитрификация – Азот айналымы
    • Аммонификация – Азот айналымы
    • Органикалық заттардың ыдырауы – Екеуінде де
    • Тыныс алу – Көміртек айналымы
Ой қорыту
  • Егер атмосферада азот фиксациясы тоқтаса, табиғатта қандай өзгерістер болар еді?
  • Егер көмірқышқыл газының мөлшері 10%-ға артса, экожүйелерге қалай әсер етеді?
Made on
Tilda