Жер қыртысының ішкі күштерінің (эндогендік) әсе-рінен таулар пайда болса, сыртқы күштерінің (экзогенді) әсерінен (102-сурет). бұзылып, үгіледі Үгілудің үш түрі бар: физикалық, химиялық және биогендік.
ҮГІЛУДІҢ ТҮРЛЕРІ
ФИЗИКАЛЫҚ
Сипаттамасы: Жердің беткі қабатында немесе тереңінде температура мен қысымның әсерінен пайда болады.
Мысалдары: гранит, базальт.
Ерекшелігі: Қатты, тығыз құрылымды, магманың суып қатуынан түзіледі.
ХИМИЯЛЫҚ
Сипаттамасы: Ерітінділерден минералдардың тұнбасынан түзіледі. Мысалдары: гипс, әктас, тұз. Ерекшелігі: Әдетте суда ерігіш немесе жұмсақ келеді.
БИОГЕНДІК
Сипаттамасы: Өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының шіріп, қабатталуынан түзіледі. Мысалдары: таскөмір, әктас (маржан рифтері). Ерекшелігі: Органикалық заттардың көп мөлшері бар, энергия көзі ретінде маңызды.
Топырақ - тау жыныстарының үгілуі және ағзалардың, өсімдіктердің тіршілігі нәтижесінде қалыптасқан жердің үстіңгі құнарлы қабаты.
ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫНЫҢ БҰЗЫЛУ СЕБЕПТЕРІ
Топырақ құнарлылығы – топырақтың өсімдіктердің өсуіне қажетті су, ауа, жылу және қоректік заттармен қамтамасыз ету қабілеті. Бұл ауыл шаруашылығы мен экожүйелердің негізі болып табылады.
Топырақ эрозиясы – жел мен судың әсерінен құнарлы қабаттың шайылуы.
Ормандарды кесу – өсімдіктерсіз қалған жер жел мен жауын-шашынға осал болады
Химиялық ластану – тыңайтқыштар мен пестицидтердің шамадан тыс қолданылуы топырақтың табиғи құрамын бұзады.
ТАПСЫРМАЛАР
СЕН БІЛЕСІҢ БЕ?
Топырақ құнарлылығын сақтаудың қандай әдісі тиімді? а) Орманды кесу b) Тыңайтқыштарды шамадан тыс қолдану c) Жасыл желек отырғызу d) Ауыр техникаларды қолдану
ЖАУАБЫН ТАП
Топырақ құнарлылығына зиян келтірмейтін әрекет: А) Орманды кесу Ә) Шөптің тамырын қалдыру Б) Химиялық қалдықтарды төгу В) Ауыр техникаларды жүргізу
ТҮСІНІКТЕМЕ ЖАЗ
Топырақ эрозиясы – бұл ______.
Химиялық ластану топыраққа зиянды, себебі _________.
ИӘ/ЖОҚ
Топырақ құнарлылығын сақтау үшін орман кесу керек.
Топырақ эрозиясы жел мен судан болады.
Минералды тыңайтқыштар шектен тыс қолданылса пайдалы.
